وسواس فکری-عملی (OCD – Obsessive Compulsive Disorder)

همه‌چیز شاید از ژن‌ها شروع شود. اما هیچ ژنی به‌تنهایی ضامن بروز یک اختلال نیست. تعامل پیچیده‌ی ژنتیک و محیط، تعیین‌کننده‌ی شکل‌گیری یا پیشگیری از اختلالاتی نظیر OCD است.

خبر خوب آن است که داشتن زمینه‌ی ارثی OCD، به‌معنای ابتلای حتمی به آن نیست. حتی در صورت بروز علائم، می‌توان از طریق مداخلات شناختی‌رفتاری، شدت و تکرار آن را کاهش داد.

OCD چیست؟

OCD مخفف Obsessive Compulsive Disorder، نوعی اختلال اضطرابی است که با افکار وسواسی مزاحم (obsessions) و رفتارهای تکراری و غیرقابل‌کنترل (compulsions) شناخته می‌شود.

این اختلال می‌تواند عملکرد فرد را در زمینه‌های شغلی، خانوادگی و اجتماعی مختل سازد و معمولاً ماهیتی مزمن، اما قابل‌کنترل دارد.

علت‌شناسی (Etiology): از ژنتیک تا محیط

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که عوامل ژنتیکی تا حدودی در بروز OCD نقش دارند. بر اساس مطالعه‌ای که توسط Nicolini & Muotri (2022) منتشر شده، جهش‌های ژنتیکی خاصی در انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند serotonin و glutamate در برخی بیماران مبتلا به OCD مشاهده شده است.

با این حال، تربیت خانوادگی، سبک‌های فرزندپروری (به‌ویژه مادران کنترل‌گر یا والدین وسواسی)، و تجارب اولیه‌ی آسیب‌زا، از عوامل محیطی مهم در بروز یا تشدید OCD هستند.

مدل‌های شناختی نیز تأکید دارند که باورها و خطاهای شناختی خاص در افراد مستعد وسواس دیده می‌شود؛ مانند باور به اهمیت بیش از حد افکار، نیاز به قطعیت، مسئولیت‌پذیری افراطی، یا کمال‌گرایی.

تقسیم‌بندی OCD: افکار وسواسی و رفتارهای وسواسی

۱. وسواس‌های فکری (Obsessions)

افکار، تصاویر ذهنی یا تکانه‌هایی ناخوانده و تکرارشونده که معمولاً با اضطراب همراه‌اند. فرد تلاش می‌کند آن‌ها را نادیده بگیرد یا خنثی کند، اما اغلب موفق نمی‌شود.

۲. وسواس‌های عملی (Compulsions)

رفتارهای تکراری یا اعمال ذهنی (مثل شمردن یا دعا کردن) که فرد برای کاهش اضطراب ناشی از وسواس‌های فکری انجام می‌دهد. این رفتارها ممکن است به‌طور موقت اضطراب را کاهش دهند، اما به‌تدریج تبدیل به الگوی ناتوان‌کننده‌ای می‌شوند.

طبقه‌بندی OCD بر اساس DSM-5

در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، اختلال وسواس به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شود:

• وسواس آلودگی و تمیز کردن: ترس از آلودگی (germs, dirt) همراه با شستشو یا ضدعفونی مکرر
• وسواس تقارن و نظم: نیاز به چیدمان دقیق اشیاء یا انجام کارها با نظم خاص، همراه با احساس نارضایتی شدید در صورت به‌هم‌ریختگی
• وسواس افکار ممنوعه: افکار ناراحت‌کننده درباره‌ی پرخاشگری، مسائل جنسی یا مضامین مذهبی، که فرد اغلب از بیان آن‌ها شرم دارد
• وسواس آسیب و وارسی: ترس از آسیب زدن به خود یا دیگران، همراه با بررسی مکرر اجاق گاز، قفل در، یا سایر منابع خطر

این دسته‌بندی از سوی پژوهشگرانی مانند Paul Salkovskis و Jonathan Abramowitz نیز تأیید شده و در بسیاری از مدل‌های درمانی مانند ERP (درمان مواجهه و جلوگیری از پاسخ) به کار رفته است.

OCD چگونه بر ذهن تأثیر می‌گذارد؟

افراد مبتلا به OCD معمولاً درگیر چرخه‌ای از افکار «اگر…؟» هستند. اگر دستم آلوده باشد؟ اگر به کسی آسیب برسانم؟ اگر فکری ناپسند نشانه‌ای از شخصیت بد من باشد؟

این افکار منجر به واکنش‌های اضطرابی شده و فرد برای کاهش آن، به انجام رفتارهای وسواسی پناه می‌برد. چرخه‌ی وسواس-اضطراب-رفتار-آرامش موقت به‌تدریج تشدید می‌شود.

نقش شناخت و رفتار در مدیریت OCD

در مدل درمانی شناختی‌رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy – CBT)، تلاش می‌شود تا:

• باورهای ناکارآمد مانند «اگر این کار را نکنم، اتفاق بدی می‌افتد» به چالش کشیده شوند،
• رفتارهای اجتنابی و وسواسی کاهش یابند،
• و فرد بیاموزد با افکارش نه بجنگد، بلکه از کنار آن‌ها بگذرد.

مطالعات Stanley Rachman و Edna Foa نشان داده‌اند که رویکرد ERP (Exposure and Response Prevention)، که فرد را در معرض موقعیت‌های اضطراب‌زا قرار می‌دهد بدون آنکه اجازه دهد رفتار وسواسی انجام دهد، یکی از مؤثرترین درمان‌های OCD است.

آیا وسواس قابل درمان است؟

اگرچه OCD اختلالی مزمن است، اما می‌تواند به‌شدت کاهش یابد. درمان‌هایی مانند:

• CBT (درمان شناختی رفتاری)
• ERP (مواجهه و جلوگیری از پاسخ)
• داروهای مهارکننده‌ی بازجذب سروتونین (مانند فلوکستین یا سرترالین)

همگی در بهبود قابل‌توجه بیماران موثر بوده‌اند.

جمع‌بندی

OCD نتیجه‌ی ترکیب پیچیده‌ای از عوامل زیستی، روانی و اجتماعی است. شناخت این اختلال، درک چرخه‌ی افکار و رفتارهای وسواسی، و یادگیری مواجهه‌ی بدون ترس با آن‌ها، نخستین گام در مسیر مدیریت موفق این اختلال است.

منابع علمی

• American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.)
• Nicolini, H., & Muotri, A. (2022). Genetics of obsessive-compulsive disorder: Insights and future directions. Journal of Psychiatric Research.
• Rachman, S. (2002). A cognitive theory of obsessions. Behaviour Research and Therapy, 40(7), 793–802.
• Foa, E. B., & Kozak, M. J. (1996). Psychological treatment for obsessive-compulsive disorder. Journal of Clinical Psychiatry, 57(Suppl 8), 20–26.
• Abramowitz, J. S., Taylor, S., & McKay, D. (2009). Obsessive-compulsive disorder. Lancet, 374(9688), 491–499.